Meer geschiedenis? Kijk op NPOKennis.nl
↳ Enter om te zoeken
21 januari 2017

Het einde van het Waterlooplein?

Waterlooplein
Bekijk Video
30 min

De Joodse buurt rond het Waterlooplein

Godsdienstvrijheid in het tolerante Amsterdam
De marktkoopmannen op het Waterlooplein zijn van oudsher van Joodse komaf. Het plein vormt het middelpunt van wat men vroeger de ‘Jodenhoek’ noemt.

Sefardische Joden uit Portugal komen eind zestiende eeuw naar het tolerante Amsterdam en vestigen zich in de buurt van het Waterlooplein. De Oost-Europese Asjkenazische Joden volgen in de loop van de zeventiende eeuw. Deze twee groepen leven in eerste instantie als twee aparte gemeenschappen naast elkaar en trouwen bijvoorbeeld ook niet onderling.

De Oost-Europese Joden staan vooral op de markt.

De populaire Joodse markt
Het is een relatief arme buurt. Joden mogen niet lid worden van gilden en belanden dus al snel in de handel. De Portugese Joden doen het goed en zijn met name in de diamanthandel actief. De Oost-Europese Joden staan vooral op de markt, eerst in de Jodenbreestraat en vanaf 1893 op het Waterlooplein. Omdat niet zondag, maar zaterdag de rustdag is voor de Joden, is het toegestaan de markt op zondag te houden. Dit maakt de Waterloopleinmarkt erg populair.

De groep Oost-Europeanen wordt groter door de jaren heen en drukt zijn stempel op Amsterdam. Deze Joden geven steden de naam Mokum, dat veilige plek of stad betekent. In combinatie met de eerste letter van de stad in het Hebreeuwse alfabet noemen zij Amsterdam: Mokum Aleph. Amsterdam wordt in de volksmond nog steeds Mokum genoemd, maar ook de woorden ‘mazzel’ ‘kapsones’ en ‘bajes’ zijn van Jiddische komaf.

31 december 1957

Amateurfilm Joodse buurt

Joodse buurt in 1957
Bekijk Video
6 min

De oorlog en de Joodse buurt
Vóór 1940 telt Amsterdam nog tachtigduizend Joodse inwoners, zo’n tien procent van de totale Amsterdamse bevolking. Tijdens de Tweede Wereldoorlog lopen de spanningen in de Joodse buurt hoog op. De ordehandhaving is aan de Amsterdamse Weerbaarheidsafdeling (WA) toegewezen, onder leiding van NSB-oprichter Anton Mussert. Deze NSB-knokploeg komt vaak op bezoek in de Joodse buurt. 

De dood van WA-man Koot
Begin 1941 vinden de eerste confrontaties van de WA met de Joden plaats. De conflicten spelen vaak rond het Waterlooplein af.

Op 11 februari gaat WA-man Hendrik Koot met zo’n veertig man naar het Waterlooplein en zingt daar anti-Joodse liederen. Ze breken de opslagruimten voor de markt open en bewapenen zich met zware voorwerpen. Een groot gevecht ontstaat waarbij de communisten en een knokploeg uit de Jordaan de Joden te hulp schieten. Koot raakt van de groep af en blijft na het gevecht liggen. Hij overlijdt later op 14 februari 1941 aan zijn verwondingen.

26 februari 1961

De Bezetting: vechtpartij Waterlooplein

De Bezetting: vechtpartij Waterlooplein
Bekijk Video
2 min

Propaganda
De zogenaamde martelaarsdood van Koot is het perfecte propagandamiddel voor de NSB. De buurt wordt afgesloten en de vreemdste verhalen doen de ronde.

Zo gaat het verhaal dat Koot op een beestachtige manier om het leven is gekomen. Delen van zijn gezicht zouden zijn afgebeten en hij zou het leven hebben gelaten toen zijn strottenhoofd werd doorgebeten door een Jood. In realiteit zijn er geen verwondingen in het gezicht aangetroffen.

De martelaarsdood van Koot wordt tijdens de bezetting jaarlijks groots herdacht. Het Polygoonjournaal brengt hier tijdens deze jaren verslag van uit.

1 februari 1942

Polygoon: herdenking martelaarsdood Koot

Polygoon: herdenking martelaarsdood Koot
Bekijk Video
1 min

“Morgen staken de arbeiders van gas-, elektriciteit en waterleiding! Protesteer tegen de Jodenvervolging!”

Razzia’s
Niet iedereen gaat mee in de propaganda. Een 48-jarige journalist schrijft over het voorval in zijn dagboek: “Dit is het Joodse proletariaat, dat zo getrapt en geranseld wordt. Alleen omdat het zich de terreur van de Mussertboeven niet weerloos wilde laten welgevallen, omdat het zich verdedigde. Het gaat niet om Joodse onschuld of Arische schuld, het gaat om mensen. En niemand doet iets, kan iets doen...”

De dood van Koot geeft aanleiding tot grote razzia’s in de Joodse buurt. Op 22 en 23 februari worden wel 427 Joodse mannen afgevoerd. Dit leidt tot verzet bij de CPN. Via een manifest roepen zij op om te staken tegen de vervolging van de Joden.

Op 24 februari schrijft de eerdergenoemde journalist in zijn dagboek: “Vanavond vlogen er snelle fietsers door de Jodenbreestraat en omliggende straten en stegen. Hun schreeuw klonk langs de huizen: Morgen staken de arbeiders van gas-, elektriciteit en waterleiding! Protesteer tegen de Jodenvervolging!”

De Februaristaking
De CPN krijgt het voor elkaar om op 25 en 26 februari honderden mensen naar de Noordermarkt te laten komen. Deze staking komt bekend te staan als de Februaristaking, een van de grootste vormen van verzet tegen de bezetters. De remise van de trams wordt geblokkeerd waardoor de rest van de stad al snel door heeft dat er wordt gestaakt. Enkele andere steden volgen hun voorbeeld.

De Februaristaking wordt hardhandig de kop ingedrukt door de Duitsers. Er vallen 9 doden en 24 mensen raken zwaargewond. Veel stakers worden gevangen genomen en hoge boetes worden opgelegd. Na de staking houden de meesten zich daarom gedeisd. De Februaristaking wordt na de oorlog, tot op de dag van vandaag, jaarlijks herdacht op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam.

25 februari 1946

Polygoon: herdenking Februaristaking

Polygoon: herdenking Februaristaking
Bekijk Video
2 min

Het Joodse karakter van de markt komt niet meer terug.

De verlaten buurt
De oorlog heeft een grote invloed op de buurt. Veel Joden worden afgevoerd en de leegstaande huizen worden leeggeroofd en geplunderd. Na de oorlog keren maar weinig Joden terug naar Nederland. Slechts 15.000 van de 80.000 Joodse Amsterdammers overleven de oorlog.

De buurt raakt in verval en moet plaatsmaken voor nieuwbouw en brede wegen. Er is weinig verzet tegen deze plannen, wie is er ook nog? De Waterloopleinmarkt komt wel weer langzaam op gang, maar het Joodse karakter van de markt komt niet meer terug.

1 januari 1945

Verwoesting Jodenbuurt

Verwoesting Jodenbuurt
Bekijk Video
3 min
Credits
  • Regisseur
    Mirjam Bartelsman
  • Researcher
    Hannah Dogger
  • De Joodse buurt rond het Waterlooplein
    Tess de Bruijn
Geïnterviewden Bronnen
  • Mia Corbey-Van Praag
    Mia Corbey-Van Praag

    Gids Joodse buurt

  • Gerrit van der Horn
    Gerrit van der Horn

    Marktkoopman

  • Laila Albers
    Laila Albers

    Marktkoopvrouw

  • Jaap Soesan
    Jaap Soesan

    Oud-bewoner Joodse Buurt

  • Theo Tielenburg
    Theo Tielenburg

    Oud-bewoner Joodse buurt

  • Astrid Okhuizen
    Astrid Okhuizen

    Marktkoopvrouw 

  • Jos Albers
    Jos Albers

    Marktkoopman

  • Harry Moinat
    Harry Moinat

    Marktkoopman

  • Cornelis van der Bijl
    Cornelis van der Bijl

    Marktkoopman

  • Waterlooplein

    © Nationaal Archief

  • Kiekjes I: Jodenbreestraat-Waterlooplein

    Meyer de Hond, Kiekjes I: Jodenbreestraat-Waterlooplein (Amsterdam 1926).

  • verhalen van een marktkoopman

    Nol de Kater, Verhalen Van Een Marktkoopman: 30 Jaar Waterlooplein ('s-Hertogenbosch 1995).

  • Waterlooplein (centrum)

    Evert Werkman e.a., Waterlooplein (centrum) (Amsterdam 1979).

  • Dagboek fragmenten 1940-1945

    T.M. Sjenitzer-van Leening, Dagboekfragmenten 1940-1945 (Utrecht 1985).

  • Koosjer Nederlands

    Justus van de Kamp en Jacob van der Wijk, Koosjer Nederlands: Joodse woorden in de Nederlandse taal (Amsterdam 2006).

  • Ze doen ons niets: Vervolging en deportatie van de joden in Nederland 1940-1945

    Victor Levie en Carry van Lakerveld, 'Ze doen ons niets' vervolging en deportatie van joden in Nederland 1940-1945 (Amsterdam 2017).

Vragen?

Heeft u vragen, ideeën of opmerkingen?

Neem dan contact op met de redactie: