Vestia’s voorgangers

“Ik geloof dat ik toen heb getwitterd dat ik een déjà vu had,” zegt Arnold Moerkamp voor de parlementaire enquêtecommissie Woningbouwcorporaties op de vraag wat hij deed toen het probleem Vestia naar boven kwam. Vestia, de grootste corporatie van het land, kwam in 2011 in financiële problemen. Moerkamp was twintig jaar geleden de rechterhand van de staatssecretaris van Volkshuisvesting en de architect van het plan de corporaties zelf verantwoordelijk te maken voor hun eigen financiën.

Moerkamp bekruipt het gevoel van déjà vu omdat het hem terugbrengt naar 1994. In die zomer breekt het nieuws dat een aantal corporaties in de problemen is gekomen door handel in derivaten. Eén wordt er onder curatele geplaatst, vier anderen krijgen een stevige waarschuwing. Zo’n veertig corporaties hebben onverantwoorde optiecontracten afgesloten, meldt dagblad Trouw in juli van dat jaar.

“Derivaten zijn een goede manier om je renterisico te beheersen”, zeggen ingewijden. En ook het ministerie is daarvan overtuigd: “Opties en derivaten kunnen noodzakelijke en waardevolle instrumenten zijn in het kader van het vermogensbeheer, zij zijn dus niet bij voorbaat uitgesloten voor corporaties,” schrijft staatssecretaris Enneüs Heerma in een circulaire in die zomer van ’94.

Want per 1 januari 1995 worden de banden tussen het Rijk en corporaties doorgesneden. Was het eerder zo dat het Rijk alle exploitatietekorten en risico’s dekte, vanaf 1995 moeten de corporaties dat zelf doen. Op 1 januari zullen alle uitstaande leningen worden weggestreept tegen de subsidies die de woningbouwverenigingen nog tegoed hebben; de bruteringsoperatie. Het is dé manier om de overheid op afstand te zetten van de corporaties en tegelijk de corporaties te verzelfstandigen.

“Het was het rondpompen van geld geworden,” zegt Moerkamp, “en het ministerie schreef tot in detail voor hoe een huis gebouwd moest worden.” Als de corporaties het slim doen, lossen ze voor 1 januari versneld hun leningen af, waardoor ze met een positief saldo 1995 in gaan.

Die verzelfstandiging betekent ook dat de corporaties zelf verantwoordelijk worden voor het risico dat ze op hun leningen lopen. En daarmee hebben ze niet veel ervaring. Tot die tijd leenden de woningbouwverenigingen hun geld via de gemeenten bij de Bank Nederlandse Gemeenten of bij de Waterschapsbank. Nu ligt de financiële wereld voor ze open en op de bedragen die zij lenen om hun huizen te bouwen, levert een paar tienden van procenten renteverschil al snel vele miljoenen op die ze weer in woningbouw kunnen steken.

Daar zag het Haagse Financieel Intermediair Bureau een gat in de markt. “Het FIB diende de corporaties van advies op het gebied van het beheersen van renterisico,” zegt Duco Wansink die bij het kleine adviesbureau werkte. Want veel corporaties hebben in die aanloop naar de brutering nog helemaal geen rentebeleid en te weinig ervaring en ideeën over ‘treasurymanagement’ of schatkistbeleid, zoals dat heet. Derivaten –gecompliceerde financiële producten- en opties kunnen bij dat beleid dienen als verzekering tegen onwelkome rentestijgingen of -dalingen die de corporatie geld kosten. Het geld dat de corporatie daarop bespaart, kan het inzetten ten behoeve van de woningbouw.

Maar het wordt anders als de corporatie aan het speculeren gaat, als de corporatie zelf opties schrijft en de verzekeraar wordt. De potentiele opbrengsten zijn dan hoog, maar de risico’s ook.

“Deze vorm van aanwending leidt tot onverantwoorde risico’s in verhouding tot het aan de corporatie toevertrouwde maatschappelijk kapitaal, kan aanzienlijk negatieve financiële gevolgen hebben en zelfs de financiële continuïteit van de corporatie in kwestie in gevaar brengen,” schrijft Heerma in zijn circulaire. Hij verbiedt speculatie, vanwege het oneindige risico. Die circulaire verstuurt hij omdat een aantal woningstichtingen in de zomer van 1994 precies daarmee in het nieuws komt: K77 uit Utrecht, Onze Woning uit Nieuwegein, Eigen Haard uit Enschede. Die laatste vliegt het hardst uit de bocht.

De woningstichting heeft ontdekt dat ze geld kan verdienen aan de derivaten, maar loopt daarmee een hoog risico. “Ik werd op vrijdagmiddag gebeld door de Banque de Suez dat een van de corporaties de volgende week 11 miljoen gulden moest ophoesten,” zegt Leo Warnaar, op dat moment hoofd van de dienst Bouwen en Wonen bij de gemeente Enschede.

Eigen Haard heeft gespeculeerd, een ernstig tekort aan onderpand en Banque de Suez wil geld zien. Zo’n 11 miljoen gulden, in totaal. “Ik deed alsof ik wist waarover het ging,” zegt Warnaar. “Maar het was volstrekt nieuwe materie,” zegt hij over derivatenhandel.

De gemeente dreigt voor de kosten op te draaien. De complete correspondentie in het stadsarchief van Enschede maakt duidelijk dat de gemeente met de interim-bestuurder van Eigen Haard en de Banque de Suez naarstig naar een oplossing zoekt. Die oplossing ligt uiteindelijk in verlies nemen, dat intussen razendsnel is opgelopen tot 65 miljoen, verkoop van woningen en uiteindelijk een fusie.

Twintig jaar later vliegt Vestia op dezelfde manier uit de bocht. Alleen de schaal is intussen veranderd, de bedragen groter geworden. Ook het imago veranderde. Van nuttig en goed, veranderde het imago tussen Eigen Haard en Vestia in poenig en extravagant. In een aantal gevallen kon men de weelde niet dragen, blikt Moerkamp voor de enquêtecommissie terug op de verzelfstandiging. “We dachten dat ze er wel wat van zouden leren als er een kleine corporatie zou omvallen.”

Samenstelling en regie: Paul Ruigrok
Research: Maarten Blokzijl en Rob Bruins Slot
Tekst: Rob Bruins Slot

Uitzending: do 30 okt 2014, 21.20 uur, NPO2.