De kunst van het reizen. Glitter, glamour en gedoe aan boord van de Holland-Amerika Lijn

Het eerste schip
Het stoomschip Rotterdam vaart voor het eerst uit in oktober 1872, vanuit de gelijknamige Nederlandse havenstad naar New York. Aan boord zijn tien kajuitpassagiers en zestig tussendeksmigranten. Zonder tegenslagen kan het schip de oversteek in vijftien dagen volbrengen.

De bouw van het schip met de gitzwarte romp en de herkenbare groen-wit-groene schoorsteen is een jaar daarvoor gestart in opdracht van de jonge, maar succesvolle Rotterdamse zakenlieden Antoine Plate (25) en Otto Reuchlin (28). Zij maken de droom van een lijndienst tussen Holland en Amerika waar.

De inspanningen van beide heren blijken zeer lucratief. Aan het einde van de negentiende eeuw zijn oceanen namelijk de enige begaanbare weg tussen de continenten. Een lijndienst tussen Rotterdam en New York komt als geroepen. 

De vlekkeloze vloot
Ondanks zware tegenslagen door hevige stormen, zinkende schepen en economische crisissen, beleeft de Holland-Amerika Lijn omstreeks de eeuwwisseling glorieuze tijden. Dit is voornamelijk te danken aan de grote groepen landverhuizers die Europa inruilen voor Amerika.

De Holland-Amerika Lijn blaakt van het zelfvertrouwen en de vloot groeit gestaag. Maar de concurrentie is fors. Andere lijndiensten onderscheiden zich door de snelheid en grootte van hun schepen. De Rotterdamse rederij kan daar niet aan tippen en kiest een andere route: die van luxe en properheid. Reizigers varen om die reden graag met de Holland-Amerika Lijn. Zo ontstaat de bijnaam ‘de vlekkeloze vloot’.

De roaring twenties
“De Rotterdam is een prachtig schip, een van de beste waar ik ooit op heb gevaren, en absoluut de schoonste”, schrijft de Amerikaanse Marian Bartol tijdens haar reis in februari 1921. Ze reist met het s.s. Rotterdam IV naar New York, geheel in stijl in de eerste klasse.

Reizen voor plezier en genot is in de jaren twintig nog uitsluitend weggelegd voor de allerrijksten. Voor hen pakt de Holland-Amerika Lijn alles uit de kast. Zeker op het vlaggenschip waar Marian op vaart: “Tijdens iedere maaltijd krijgen we de meest bijzondere gerechten. Het reguliere menu is absoluut heerlijk”, schrijft ze, “en het promenadedek is het wijdste dat ik ooit heb gezien, het is omringd door glas waardoor het een voortreffelijke plek is om te zitten, zelfs op de koudste dagen.”

Ondanks alle luxe blijft het comfort op de schepen afhankelijk van de grillige oceaan. “Gisteravond was een bal georganiseerd op het dek, maar het moest afgelast worden vanwege het ruwe weer. Het is verschrikkelijk koud. Het water bevriest op het dek en er hangen ijspegels aan de reling.”

Benedendeks
Marian Bartol is alleen aan boord gegaan, maar door de vele activiteiten op het schip legt ze snel contact met andere reizigers: “De passagiers aan boord van de eerste klasse zijn een kosmopolitisch stel, sommigen zijn Zwitsers of Duits, een paar zijn Amerikaans en er zijn heel veel Hongaren en Nederlanders. Je hoort iedere taal op het dek. Maar we zijn slechts met twintig, dus de boot lijkt tamelijk leeg.”

De reizigers in de eerste en tweede klasse zijn met een relatief kleine groep, er is plek voor een paar honderd mensen. Maar de schepen van de Holland-Amerika Lijn, waaronder de Rotterdam waar Marian op vaart, hebben benedendeks plaats voor duizenden mensen die derde klasse reizen.

Om tegelijkertijd dienst te doen als massavervoersmiddel voor migranten en exclusieve luxueuze lijndienst voor de elite is er sprake van een strikte klassenscheiding op de schepen. De tussendekspassagiers verblijven opeengepakt in donkere ruimtes onder het dek. Alleen met goed weer kunnen ze naar boven, wat erg praktisch is voor de reguliere schoonmaak, waar de Holland-Amerika Lijn om bekend staat.

Toeristenklasse
En dan komt in 1921 een einde aan de grote belangstelling van landverhuizers voor de route naar Amerika. Het Congres sluit de grenzen en voert voor alle staten migratiequota in. Dit is een grote klap voor de lijndiensten. Ze verliezen hiermee een belangrijke inkomstenbron.

Op ingenieuze wijze weet de Holland-Amerika Lijn zich snel aan te passen: de rederij vormt de grote derde klasse aan boord om tot een zogenaamde ‘toeristenklasse’. Niet langer richten ze zich op arme migranten, maar plaatsen ze alle lagen van de bevolking door elkaar: de toeristenklasse is voor zowel academici als boeren en geestelijken. “De hutten voor toeristen zijn een klasse voor alle klassen, zowel goedkoop als romantisch.” 

Piramides en tempels
De luxe stoomschepen Rotterdam en Nieuw Amsterdam varen bovendien niet meer alleen de standaardroute, maar begaan als cruiseschepen nieuwe wateren. Zo vertrekt de Rotterdam in 1927 voor een maandenlange cruise vanuit New York naar de Middellandse Zee.

Het schip brengt rijke toeristen naar steden als Athene, Caïro en Napels. Aan land staan limousines klaar om de reizigers naar toeristische attracties te brengen, zoals de Egyptische piramides en de Griekse tempels.

In de lente van 1929 gaat bovendien de Statendam te water. Dit nieuwe vlaggenschip van de Holland-Amerika Lijn laat de ouderwetse Rotterdam en Nieuw Amsterdam ver achter zich in luxe en comfort.

Studentenvereniging
De nieuwe tactiek van de Holland-Amerika Lijn overtreft ieders wildste verwachtingen. Vooral vanuit de Verenigde Staten komt een grote stroom toeristen op gang. De Nederlandse lijndienst ontwikkelt een variant op de luxe cruises voor studenten. Daaruit ontstaat de Student Tourist Class Association: een studentenvereniging voor gefortuneerde jongeren die Europa willen ontdekken.

“U kunt iedere middag en avond dansen, begeleid door een studentenorkest. Er is tennis op het dek, shuffleboard, in feite al het mogelijke vermaak op het dek inclusief een zwembad. Er zijn lezingen over alle prettige activiteiten aan wal. En ETEN! Zes keer per dag-het beste van het beste. Twee maanden voor 737 dollar.”

Cruisevaart
In 1930 schaft de Holland-Amerika Lijn ook de tweede klasse af op alle schepen behalve de Statendam. “De meer en meer populair wordende toeristenklasse maakt uitbreiding noodzakelijk”, valt te lezen in de Leeuwarder Courant.

Varen met de Holland-Amerika Lijn wordt meer en meer een toeristische ervaring in plaats van praktisch vervoer naar de overkant van de oceaan. Dit proces zal zich nog decennialang voortzetten. Het kroonjuweel van deze ontwikkeling is het s.s. Rotterdam V, dat in 1958 wordt gedoopt door koningin Juliana.

Het schip kan door flexibele wanden en een ingenieus bedachte trappenhuisconstructie meevaren in de lijndienst met twee klassen én dienstdoen als cruiseschip met één comfortabele klasse. Ze lijkt volledig ingericht op de komst van nieuwe tijden.