Burgemeester-carrousel

'Politiek Muntendorp stond op zijn kop'

Op een zomernamiddag in september 1980 draait het politieke telefooncircuit in Muntendam op volle toeren. Die middag meldt het Nieuwsblad van het Noorden de naam van de nieuwe burgemeester van dit Groningse dorp. ‘Politiek Muntendam staat vanaf die middag op zijn kop’, aldus de toenmalige gemeentesecretaris Arie Hazeborg. Het is echter niet de naam van de burgemeester die de beroering veroorzaakt, het is zijn politieke partij die dat doet.

De naam kan tot dan toe ook weinig ophef veroorzaken. Want dit is de eerste benoeming van Haijo Apotheker als burgemeester. 'We zoeken een burgemeester, geen apotheker' is dan ook de eerste gedachte van de Muntendamse PvdA-fractievoorzitter, Frits Muurman, bij het lezen van de naam van de nieuwe burgemeester. Als hij vervolgens ziet tot welke politieke partij Apotheker behoort, weet hij niet of hij nu woedend of stomverbaasd moet zijn. De nieuwe burgemeester is namelijk van D66 en in 1980, in een dorp zo rood als Muntendam, is dat vloeken in de kerk. Muurman: “We waren verontwaardigd, boos, teleurgesteld. En we dachten: dit kan toch niet. Dit overkomt ons toch niet. De roodste gemeente van Nederland en dan opeens een burgemeester van andere signatuur!” Muntendam is een klein dorp in het oosten van Groningen met een extreem rode kleur. Meer dan 60% stemt PvdA en ook de CPN heeft er rond 1980 een flinke aanhang. De partij van de nieuwe burgemeester is in Muntendam niet vertegenwoordigd met een zetel in de gemeenteraad. Toevallig is er begin 1980 wel net een D66-afdeling in Muntendam opgericht.

Het is voor Muurman en zijn collega, PvdA-wethouder Hilbert Nieboer, niet eens een vraag van welke kleur de nieuwe burgemeester van Muntendam zal moeten zijn. Een PvdA- burgemeester is vanzelfsprekend. Die vanzelfsprekendheid doet de partij misschien uiteindelijk wel de das om. Het is namelijk zó logisch, dat de partijwensen niet duidelijk genoeg worden overgebracht aan de Commissaris van de Koningin, Edzo Toxopeus. Omdat in 1980 burgemeester Van den Noort naar de gemeente Meppel overstapt, brengt Toxopeus op 10 maart 1980 een bezoek aan de gemeenteraad van Muntendam. De sollicitatieprocedure voor de opvolger van Van den Noort wordt in gang gezet. Tijdens dit gesprek mogen de verschillende fracties hun wensen kenbaar maken via een profielschets. Op basis van de verschillende schetsen zal Toxopeus een uiteindelijke profielschets maken.

Hazeborg: “De komst van Toxopeus en zijn Kabinetschef herinner ik me nog heel goed. Maar als u me nou vraagt: "Wat hielden die profielschetsen nou precies in?". Natuurlijk een progressieve burgemeester. Iemand die iets van de grond weet te tillen, iemand die enthousiast is. Maar ik vraag mij af of de PvdA-fractie letterlijk heeft gevraagd: hier moet een PvdA-burgemeester komen. Want ach, dat was in die tijd vanzelfsprekend.” Ook de fractievoorzitter van de CPN in Muntendam gaat uit van een PvdA-burgemeester. De heer Grofsmid laat Toxopeus op 10 maart weten dat “de CPN geen moeite heeft met de politieke kleur van de te benoemen burgemeester, als het maar een goede burgemeester is”. Hiermee geeft ook de CPN de Commissaris en de minister de nodige ruimte door niet expliciet naar een socialistische burgemeester te vragen. Grofsmid doet Toxopeus nog wel de suggestie om eens te denken aan een eerste CPN burgemeester in Nederland.

Het is zo vanzelfsprekend voor het roodste dorp van Nederland dat de nieuwe burgervader rood moet zijn, dat ze het simpelweg niet eens benoemen. De bijeenkomst op 10 maart 1980, waar de profielschets op gebaseerd wordt, is de enige kans op inspraak voor de fractievoorzitters. In 1980 hebben de minister van Binnenlandse Zaken en de Commissaris van de Koningin de touwtjes van de burgemeesterbenoemingsprocedure nog strak in handen.

De Commissaris van de Koningin ontvangt de sollicitatiebrieven en beoordeeld vervolgens de sollicitanten in een gesprek. Daarna draagt hij drie kandidaten voor bij de minister van Binnenlandse Zaken. Hans Wiegel is in 1980 de minister van Binnenlandse Zaken. "Ik vond het een van de leukste taken: het benoemen van burgemeesters. Het was ook nog een tijd waarin de minister en de Commissaris van de Koningin het nog echt voor het zeggen hadden."

Die twee maakten inderdaad de beslissing, maar midden jaren zeventig komt er een partij bij die de burgemeesterbenoemingen wil beïnvloeden: de burgemeesterlobbyist. Elke fractie in de tweede kamer krijgt in deze tijd een burgemeesterspecialist. Deze specialist voert het woord als het over burgemeesterbenoemingen gaat en is tevens lobbyist voor de eigen partij. Als er in een stad een burgemeestervacature vrijkomt, zal de burgemeesterlobbyist proberen een kandidaat van zijn of haar partij daar benoemd te krijgen. Hiervoor heeft een burgemeesterlobbyist regelmatig contact met de Commissarissen van de Koningin en met het eigen partijkader. Dat partijkader weet uiteraard ook goed de weg naar de lobbyist te vinden als zij burgemeester willen worden.

In 1980 is Laurens-Jan Brinkhorst de burgemeesterlobbyist van D66. "Het vak burgemeesterlobbyist was voor mij wel iets anders dan voor mijn collega's van andere partijen. D66 had een ambivalente houding als het gaat om het benoemen van burgemeesters. Wij willen dat de burgemeesters gekozen worden, maar om ons ideaal te verwezenlijken, heb je invloed nodig en moet je dus burgemeesters hebben. We hadden er veel te weinig en ik heb in die jaren dan ook flink gelobbyd. De PvdA had in Groningen echt het gevoel van 'we run this country' en dat tij moest gekeerd worden. Ik wilde Apotheker naar Muntendam. Het zou moeilijk worden, maar geen mission impossible. Het was een gedurfde missie."

Brinkhorst's 'tegenstander' in deze rol is Schelto Patijn. Hij is in 1980 de burgemeesterlobbyist voor de PvdA. Nieboer: "Het spel is gespeeld in de commissie burgemeesterbenoemingen. Daar heeft Patijn onze belangen, de Muntendammer belangen, verwaarloosd. Dat zal het grote spel tussen de politieke partijen wel geweest zijn. Er is daar geschoven met de burgemeestersplaatsen. Zo van: het CDA en de PvdA waren ruim bedeeld en D66 was in opkomst. D66 moest als opkomende partij in feite dus meer burgemeesterplaatsen hebben en daar zijn wij dus min of meer de dupe van geworden."

Wiegel beaamt dat hij bij burgemeesters-benoemingen inderdaad kijkt naar de politieke verdeling van burgemeestersposten. “Ik maakte als minister zeker gebruik van de ruimte die mij geboden werd. Ik keek ook naar de kleuring en het evenwicht in een provincie.”
Wiegel beaamt dat hij bij de burgemeesters-benoemingen inderdaad kijkt naar de politieke verdeling van de burgemeestersposten. "Ik maakte als minister zeker gebruik van de ruimte die mij geboden werd. Ik keek ook naar de kleuring en het evenwicht in een provincie." D66 heeft nog geen burgemeester in de provincie Groningen (ze hebben er nog maar drie in heel Nederland) dus Brinkhorst voelt dat er een kans is op een burgemeesterspost. Brinkhorst: “Het voelde als mijn taak om meer D66 burgemeesters te krijgen. We zijn natuurlijk een drampartij. Als ik het gevoel had dat ik een goede kandidaat had en het gevoel had dat er in een gemeente wel een kans lag voor een progressieve kandidaat, dan schoof ik een goede kandidaat naar voren. Ik had een goed gesprek gehad met Haijo. Hij was een zelfstandig iemand die het juiste profiel had voor Muntendam. Daarbij kwam ook dat ik het een ongezond PvdA monopolie in Muntendam vond. Ik was in die tijd druk bezig met ‘Anders Links’. Ik wilde linkse alternatieven voor de PvdA in het noorden.”

Apotheker is zeer blij met zijn benoeming in Muntendam. Maar op hetzelfde moment draait het Muntendams telefooncircuit overuren. Verontwaardigde PvdA-ers bellen elkaar plat. Nieboer: “Je kreeg van die telefoonrondes: heb je het al gehoord? Iedereen was verbaasd en verontwaardigd omdat er voorbij was gegaan aan de schets die door de Raad was opgesteld. We hebben toen de koppen bij elkaar gestoken en gepraat over wat we gingen ondernemen.”

Eén van de eerste acties die de PvdA-fractie samen met de CPN-fractie beraamt, is het opstellen van een protesttelegram aan Wiegel omdat zij de benoeming als ondemocratisch ervaren. Er is immers voorbij gegaan aan de profielschets. Wiegel reageert direct met een brief waarin hij duidelijk maakt dat de fracties hem zelf de ruimte hebben gegeven om een D66 -burgemeester te benoemen. Er is niet expliciet om een PvdA-er gevraagd. Wiegel sluit met de volgende woorden af: “Ik vertrouw er gaarne op dat U Uw aanvankelijke reactie in het licht van het vorenstaande zult willen heroverwegen en dat U in goede samenwerking met Uw nieuwe burgemeester, in wiens kwaliteiten ik een groot vertrouwen heb, de belangen van Uw gemeente zult blijven dienen.”

De twee fracties besluiten aan verschillende kranten interviews over de benoeming te geven, aldus Nieboer. “We hebben onze acties eigenlijk vooral via de pers gevoerd. Journalisten houden wel van strubbeling, dus die hadden we mee. Vooral de pers van het Nieuwsblad van het Noorden en de Winschoter Courant. “We hebben ze ingeschakeld en ze werden echt bondgenoten in de strijd. Op een gegeven moment werden we op onze vingers getikt door het gewestelijk PvdA bestuur. Zij waren bang voor een verstoorde relatie.” Als de mannen vervolgens ook nog naar het provinciehuis in Groningen gaan om bij Toxopeus officieel een klacht in te dienen over deze benoeming, slaat de schrik Apotheker wel een beetje om het hart. “Toen heel Muntendam op zijn achterste benen stond, werd ik na een aantal dagen op een zondag wakker en dacht: ‘moet ik dit wel doen?’ Ik heb toen een gesprek bij Wiegel aangevraagd om het één en ander nog eens door te nemen. Tijdens het gesprek bleek al snel dat we eigenlijk beiden niet aan terugtrekken wilden denken.”

Dat Apotheker niet aan terugdenken denkt, begint in Muntendam door te dringen. Eigenlijk hadden de actievoerders Muurman en Nieboer ook niet anders verwacht, “want als hij zich terug zou trekken, zou hij niet geschikt zijn als burgemeester”, aldus Muurman. De mannen spreken af dat ze niet akkoord gaan met de voordracht, dat ze de benoeming niet accepteren, maar dat ze stoppen met actievoeren zodra Apotheker echt begint. Dan moet iedereen weer gewoon samen aan het werk kunnen.

Ze hebben echter nog één troef achter de hand: de verkoop van de ambtswoning. Vlak voor de nieuwe burgemeester in Muntendam aankomt, beslist de raad dat de ambtswoning onder de hamer gaat. De nieuwe burgemeester moet zelf maar een onderkomen zoeken.

“Het was niet leuk, zo’n start. Je bent jong en je hebt zin om aan de baan te beginnen en je voelt zoveel weerstand”, zegt Apotheker nu. Ondanks alle weerstand rijdt hij op woensdagmorgen 1 oktober naar zijn nieuwe betrekking. Wethouder Nieboer zit op dat moment boven aan de vergadertafel: “Wij hadden al snel besloten om de nieuwe burgemeester geen feestelijke installatie te geven. Hoe die dag dan verliep? Nou, om acht uur kwam een koninklijk benoemd ambtenaar het gebouw binnen om aan het werk te gaan. Heel gewoon.” Ook Apotheker bevestigt dit: “Geen erehaag en geen raadsleden die me opwachten voor het gemeentehuis.”

Gemeentesecretaris Hazeborg is de enige persoon die de burgemeester op zijn eerste werkdag op de stoep van het gemeentehuis welkom heet. Als Apotheker echter later die ochtend kennis maakt met de wethouders en raadsleden breekt het ijs snel. “We waren toch allemaal Groningers onder elkaar. Het eerste besluit dat we genomen hebben was of er gerookt mocht worden. Nou, dat mocht. De weerstand tegen mijn benoeming was snel weg. Na ongeveer 10 dagen hadden we de eerste raadsvergadering en toen heb ik mijn eerste speech gehouden en heb dat toen maar als installatie beschouwd. In die speech ben ik ook wel op het vijandig begin ingegaan en heb verder gezegd dat ik niet voor niets in een progressieve gemeente had gesolliciteerd. Toen lag het allemaal eigenlijk al snel achter ons.”

Het gaat zelfs zo snel dat binnen korte tijd de nieuwe D66-burgemeester zeer populair is. Zowel onder de burgers als bij de mensen op het gemeentehuis. Om een echt einde te maken aan de slechte start, besluit Apotheker in januari 1981 een grote nieuwjaarsreceptie te houden. Zo kan iedereen alsnog doen wat op 1 oktober niet gelukt is: kennis maken met de nieuwe burgemeester. Een definitieve streep onder het koude welkom voor Apotheker. Hoewel de burgemeester de
nieuwjaarsreceptie nog wel uit eigen zak moest betalen…