Het verborgen verleden van Pieter van den Hoogenband

De band met Indonesië leidt Pieter van den Hoogenband naar de periode waarin het land nog een kolonie van Nederland is. Hij komt terecht bij het KNIL: het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Dit speciale koloniale leger wordt opgericht in 1830 en heeft twee hoofdtaken: het moet Nederlands-Indië beschermen tegen inheemse tegenstanders en aanvallen van andere koloniale mogendheden afweren.

De militairen van het KNIL komen deels uit Europese landen en deels zijn ze autochtone Indiërs. Vooral in de negentiende eeuw melden veel avonturiers en arme mensen uit Europa zich aan voor het koloniale leger. In Nederlands-Indië kunnen ze als beroepsmilitair aan het werk en maken ze ook – in tegenstelling tot een groot deel van de inheemse bevolking – kans op een hoge positie binnen het KNIL. In de twintigste eeuw probeert Nederland het aanzien van het KNIL te vergroten. ‘Tekenen voor den Oost’ moet geen wanhopig besluit zijn, maar een verstandige keuze voor een normale baan met goede vooruitzichten.

Tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog houden de KNIL-militairen zich voornamelijk bezig met de binnenlandse dreigingen. Zeer regelmatig ontstaan gewelddadige conflicten tussen de inheemse bevolking van Indië en de Nederlandse overheersers. Vooral na 1910 is de onrust in het land groot. Maar na de aanval Pearl Harbor in 1941 eist een grotere dreiging van buitenaf alle aandacht op van het KNIL. Het Japanse keizerrijk dreigt nu ook Nederlands-Indië aan te vallen.

Het is voor Nederlands-Indië overduidelijk: het Japanse keizerrijk heeft het in 1941 gemunt op de oliebronnen. De Japanners beschikken in eigen land over weinig olievoorraden en de Verenigde Staten heeft een embargo geplaatst op alle olietransporten. Voor de oorlogsvoering is de olie essentieel dus de aanval op Nederlands-Indië is voor de hand liggend.

Op 11 januari 1942 vallen twee Japanse konvooien Nederlands-Indië aan. De twee doelwitten zijn de eilanden Borneo en Celebes. Op Borneo liggen belangrijke olie-installaties waar Japan naar op zoek is, onder andere in de havenstad Balikpapan. De KNIL-soldaten mogen zich van de Nederlandse overheid onder geen beding overgeven. Ze moeten doorvechten tot de laatste man. Ook krijgen ze de opdracht om niets voor de Japanners achter te laten.

In Balikpapan is de strijd hopeloos. Japan is overmachtig. De serie De Bezetting van historicus Loe de Jong besteedt in 1967 uitgebreid aandacht aan de aanval op Balikpapan en het drama dat daarop volgt, met een bijzondere ooggetuige. Kolonel Van den Hoogenband vertelt over zijn besluit om in geen geval de plaatselijke olie-installatie in handen te laten vallen van de Japanners. Hij laat in januari 1942 alle gebouwen en olietanks in brand steken, tot grote woede van Japan. “De vernielingen waren grondig door ons voorbereid”, vertelt Van den Hoogenband. Uit wraak executeren de Japanners na de overwinning ongeveer tachtig krijgsgevangen op het strand voor de ogen van de lokale bevolking.